ווער האָט אויסגעטרונקען דאָס גלעזעלע הבדלה וויין אויפ'ן באַן קיין אוישוויץ

צו די הילולא פון הגה"ק שר התורה בנגלה ונסתר בעל שערי הישר מליסקא זי"ע הי"ד

דורך: נ.ב.צ.

קומענדיגע וואָך דאָנערשטאָג פּרשת במדבר, כ"ז אייר, וועט אויספאַלן די יומא דהילולא פון הגה״ק שר התורה בנגלה ובנסתר רבי צבי הירש פריעדלאנדער זי"ע הי"ד בעל שערי הישר, וועלכער איז געווען דער דריטער רבי לבית ליסקא און האט באַלאָכטן דעם אונגארישן אידענטום ביז די צווייטע וועלט קריג, מיט 75 יאָר צוריק.

היות מען האָט איצט זוכה געווען איבערצושרייבן דעם בית החיים אין די שטאָט ליסקא, אונגאַרן אונטערן בעלות פון ק"ק ליסקא אין ניו יאָרק און מען האָפט אין נאָנטן אָנצוהייבן די רענאָוואַציעס צו פאַרגרינגערן צוטריט צו די ציונים הקדושים, איז וויכטיג צו נעמען אין באַטראַכט דאָס פאָלגענדע: 

אידן מכל קצוי תבל פאָרן היינט צום ציון הקדוש פונעם אך פּרי תבואה זי"ע, בפרט אין זיין הילולא י"ד אב, ווי אויך צום ציון פון חתנו כבנו בעל טל חיים זי"ע, בפרט אין זיין הילולא ט' אייר, איז אבער אַ פאַקט אַז צום ציון פונעם "שערי הישר", אדער ווי גערופן "רבי הערשעלע השני מליסקא", פאָרט מען נישט, ווייל ליידער איז נישט דאָ ווי צו פאָרן.

דאָס איז זייער ווייטאגליך ווייל אויב האָט עמיצער "באַלאַנגט" אין דעם אוהל, איז עס געוויס דער שערי הישר וועלכער האָט דאָך געהאַט אַ העכערן סאָרט בעלות אויף דעם ציון. ער האָט זאָגאַר באַוויזן דעם מופת נורא אַז די וואַנט פונעם אוהל האָט זיך גערוקט, ווי עס איז נאָרוואָס דערציילט געוואָרן די עובדא ביים יאָרצייט פון טל חיים, ווי פאָלגנד:

נאָך די פּלוצימע פּטירה פונעם טל חיים איז מען געגאַנגען קוקן צי מען קען אים באַהאַלטן אין אוהל, אָבער מען האָט געזען אַז עס נישט דאָ קיין פּלאַץ. איז זיין זון, הגה"ק רבי צבי הירש השני מליסקא זצ"ל בעל שערי הישר אַרויף מיט אַ מנין צום ציון פונעם אך פּרי תבואה און געבעטן, אַז היות ער זיין איידעם איז אים געווען אַזוי נאָנט ביים האַרצן, בעט מען ער זאָל אים מאַכן פּלאַץ אינעם אוהל. 

צופרי ביי די לוי' האָט מען געזען ווי איין וואַנט פונעם אוהל האָט זיך וואונדערליך גערוקט! עס איז געווען אַ פּלא בתוך פּלא, ווייל דער דאַך האָט זיך נישט אויסגעברייטערט, בלויז די וואַנט האָט זיך גערוקט, וואָס האָט געוויזן אַז דער גרויסער שווער האָט ווירקליך געמאַכט פּלאַץ פאַר זיין גרויסן איידעם. (ביז די מלחמה איז דאָס געבליבן אַזוי, מיט'ן אָפענעם דאַך און אָפּגערוקטער וואַנט. נאָך די מלחמה ווען מען האָט רענאָווירט דעם אוהל האָט מען פאַרראָכטן דעם דאַך אויך, אבער מען קען נאָך ביז היינט זען ווי דער טל חיים ליגט גאַנץ ביים עק נעבן די וואַנט).

איצט אז מען האט זוכה געווען איבערצושרייבן דעם בעלות פונעם ליסקא בית החיים אונטער קהלה קדושה ליסקא בניו יארק, און מען וועט רענאָווירן דעם ציון, און צום הויפּט בעל שמחה קען מען ליידער נישט גיין, איז נישט מער ווי "יושר" צו שרייבן אביסל וועגן דעם "שערי הישר" און דערמאנען זכרונו לטובה לכבוד זיין הילולא כ"ז אייר.

בפרט איז כדאי צו שילדערן זיין מורא'דיגן הסתלקות, וויאזוי ער האָט עטליכע יאָר פריער נאָך פאָראויסגעזען דעם גרויסן חורבן וואָס גייט קומען אויף כלל ישראל, און וויאַזוי ער האָט במשך די קריג מרעיש עולמות געווען און דאַו צום לעצט, וויאזוי ער האָט זיך מקדש ומטהר געווען בסילודין ביים אומקומען אין אוישוויץ על קדושת שמו יתברך. 

נאָר ווי געווענליך, דאַרף מען קודם מקדים זיין עטליכע פּאַראַגראַפן איבער דאָס גרויסקייט פונעם שערי הישר, צו וויסן "בשל מי השעה הזאת", ווער איז געווען דער ליסקער צדיק איבער וועמען מען גרייט זיך זיך איצט צום שעת רחמים והרצון פון זיין גרויסע הילולא.

אַ גאון וחריף בנגלה ובנסתר

דער "שערי הישר" איז געבוירן געווארן אין יאר תרל״ד צו זיין פאטער הגה״ק רבי חיים פריעדלענדער זי"ע בעל טל חיים מליסקא, אַ קורצע צייט נאכין הסתלקות פון זיין זיידן הרב הקדוש רבי צבי הירש מליסקא זי"ע בעל אך פּרי תבואה, וואָס על שמו איז ער גערופן געוואָרן. 

חסידים האבן דערציילט אז אין לעצטן יאר פונעם אך פרי תבואה זי״ע, האָט ער אמאל געזאגט פאר'ן איידעם דער טל חיים, אז יענעם טאג וועט איינער ברענגען צו זיי אין שטוב אַ פיש צו פארקויפן און זיין רביצין קריינטשא ע״ה זאל עס אפקויפן, זי זאל עס אפקאכן און אויפעסן דעם קאפ. דער אך פּרי תבואה האט פאראויסגעזאגט ברוח קדשו אז דאס איז מרמז, אז היי-יאר וועט זי געבוירן א זון וועלכער וועט אויסוואקסן א גרויסער עילוי, ובל״ק: ״ער וועט זיין אַ קאַרפּן-קאָפּ״.

וכך הוה, יענעם טאג איז צו זיין אין שטוב אריינגעקומען א פיש-כאפער און אנגעטראגן צו פארקויפן א גרויסן פיש. די רביצין האט געפאָלגט וואָס דער אך פּרי תבואה האָט געהייסן און דער שערי הישר איז טאַקע אויסגעוואַקסן אַ "קאַרפּן קאָפּ" במלוא מובן המילה. אין עלטער פון 17 יאָר האט ער באקומען סמיכה פון די גדולי הדור הגאון רבי יצחק שמעלקיש זצ״ל בעל בית יצחק פון לעמבערג און הגה״ק בעל דרכי תשובה ממונקאטש זי״ע און הגאון רבי שרגא צבי טענעבוים זצ״ל בעל נטע שורק מטשאטה.

ער איז אויך געוואַקסן אַ גאון נורא אין תורת הנסתר. זיין פאטער דער טל חיים וועלכער איז געווען באקאנט אלס בעל מקובל עצום, האט געלערנט מיט אים די חכמה. שפעטער האט ער אליינס ממשיך געווען צו לערנען דעם חכמת הקבלה און ער האט מחבר געווען עטליכע ספרים בדרך הקבלה, צווישן זיי: א פירוש אויפ'ן פרי עץ חיים, א פירוש אויף שיר השירים בדרך הקבלה און נאך.

אויף איין ליסטע מיט'ן לבושי מרדכי 

ער האָט חתונה געהאַט קיין מאַד, מיט די טאָכטער פון הרב החסיד המפורסם רבי יצחק אייזיק ז"ל, וועלכער איז געווען א חסיד פון זיין פאטער דער טל חיים. 

אַלס יונגערמאַן איז ער אויפגענומען געוואָרן אַלס דומ"ץ אין מאַד און אויך געעפנט אַ ישיבה. מערקווירדיג, אַז נאָכ'ן הסתלקות פון מאַדער רב איז דער יונגערמאן ר' הערש פריעדלאנדער  געווען אויף איין ליסטע פון קאַנדידאַטן איבערצונעמען דאָס רבנות ,צוזאַמען מיט הגאון האדיר רבי מרדכי לייב ווינקלער זצ"ל בעל לבושי מרדכי. ווי פאַרשטענדליך האָט מען אויפגענומען דעם לבושי מרדכי וועלכער איז געווען פיל עלטער און שוין דאַן געווען פאַררעכנט ווי דער גאון הדור. 

אין בלויזן עלטער פון 25 יאָר איז ער געוואָרן רב אין שטעטל "גאַווע". ביים באַזעצן דאָס רבנות איז דער לבושי מרדכי מיטגעפאָרן און אים באַגלייט ביז קיין גאַווע. זיין פאטער הגה״ק בעל טל חיים זצ״ל האט זיך אויסגעדרוקט אויף אים: ״מיין רבי הערשעלע איז טאקע רב אין גאווע, אבער ער איז ווייט פון די מדה פון גאוה״, וואָס איז געווען נישט בלויז אַ מליצה, נאָר אויך אמת לאמיתו, זייענדיג א געוואלדיגער עניו ושפל ברך, דורכגענומען מיט אהבת ישראל, וועמען עס האָט געפּאַסט זיך צו באַפאַסן מיט די פּראָסטע און נידעריגסטע אידן, זיי מקרב צו זיין מיט ליבשאַפט צו השי"ת און זיין תורה הקדושה. 

"מען האָט געזען אז די שכינה רוהט אויף אים"

אין יאָר תרס״ד ביים פּלוצלינדיגן הסתלקות פונעם טל חיים, איז זיין זון דער גאַווער רב געווען אַ יונגערמאַן פון בלויז 30 יאָר. אָבער נאך די מעשה מיט'ן רוקן דעם וואַנט פונעם אוהל און מאַכן פּלאץ פאַר זיין פאָטער, איז נישט געווען קיין שאלה אז ער איז ראוי לאותו איצטלא, נישט בלויז ממשיך צו זיין דאס רבנות נאר אויך דעם שלשלת הזהב פון אדמורו"ת ליסקא. 

א תלמיד פונעם שערי הישר, הרה"ח ר' שמואל גאלדשטיין ז"ל, וועלכער האט איבערגעלעבט די קריג און געוואוינט שפעטער אין ארץ ישראל אין חיפה, האט ארויסגעגעבן א ספר הזכרונות פון ליסקא אין וועלכן ער שילדערט דעם מהות און התנהגות פון זיין גרויסן רבי'ן

"מען האט געזען עין בעין אז די שכינה רוהט אויף זיין פּנים. אַ גאָט געבענטשטע שיינקייט און פיינקייט האט געגלאַנצט פון זיין הדרת פּנים'דיגער ערשיינונג, וואס האט אזש יעדן פאַרכאַפּט.

"ער פלעגט פּראַווען התבודדות, געציטערט פון ביטול תורה, זיך דערווייטער פון פּאָליטיק און נישט דערלאָזט פּאָליטיק פירן זיין הויז.

"ער איז געווען אַ פאָלקס-רבי; צענדליגער אידן, מענער און פרויען, האבן טאָג טעגליך געוואַרט ביז אין דער האַלבער נאַכט אויף זיין רבישע עצה און הייליגע ברכות וישועות.

מופתים נאָך אלץ יונגערמאַנטשיק

אינדערהיים אין אונגאַרן איז געווען אַ דבר מפורסם וידוע אַז דער שערי הישר, ווי זיינע אבות הקדושים, האָט זיך מוסר נפש געווען צו פּועל'ן ישועות פאַר אידישע קינדער.  מען דערציילט איבער דעם אַ דבר נורא. איינער האָט אַמאָל געפרעגט דעם שערי הישר, "וואָס איז דער חילוק צווישן אַ רבי און אַ רב

האָט ער געענטפערט בשם זיין הייליגן זיידן רבי הערשעלע ליסקער זי"ע: צו זיין אַ רב דאַרף מען מוותר זיין אויפ'ן עולם הזה. צו זיין אַ רבי דאַרף מען מוותר זיין אויך אויף עולם הבא!"

די תשובה פונעם שערי הישר איז נישט געווען אומזיסט. ער איז געווען דערביי. ער איז גרייט געווען זיך אוועקצוגעבן פאר א צווייטן איד בלב ובנפש בגוף ובנשמה. 

א פּלא והפלא איז, אַז אלס יונגער יונגערמאַנטשיק זענען אידן שוין געהאָלפן געוואָרן מיט מופתים וישועות דורך זיינע תפלות. נאך אלס רב אין שטעטל גאַווע איז ער אמאל געפאָרן צו אַ חתונה פון זיינ'ס אַ תלמיד און זייענדיג אין יענע פרעמדע שטאָט קומט צו אים צו אַן אלטער ליסקער חסיד, מיט אַ קוויטל און פּדיון אַז זיין ווייב איז ל"ע געלעמט געוורן אויף דער לינקער זייט און דאַרף גרויס רחמים.

דער שערי הישר האָט אים אָנגעקוקט, "פאַר מיר געסטו אַ קוויטל? איך בין קוים געוואָרן אַ רב, איך ווייס גאָרנישט פון רביסטעווע צו זאָגן. אז איר זענט אַ ליסקער חסיד פאָרט צו מיין פאָטער דער טל חיים אין ליסקא".

אבער דער עלטערער חסיד האָט זיך גענומען איינ'טענה'ן: "איך בין נאָך געפאָרן צו אייער זיידן דער אך פּרי תבואה, איך בין גענוג געפאָרן צו אייער טאַטן דער טל חיים, אבער איצט בין איך שוין אַלט, איך דאַרף באַדינען אַ קראַנקע ווייב און איך האָב נישט קיין כח צו פאָרן קיין ליסקא. איך בין מאמין באמונה שלימה, אויב דער זיידע און טאטע האבן געקענט העלפן, קען דער אייניקל אויך".

דער גאַווע רב האָט אים געענטפערט: אויב איר האָט טאַקע אַזאַ אמונת צדיקים, מיט אמונה קען מען אַלעס פּועל'ן".

וכך הוה, דאָס ווייב פון דעם איד איז געזונט און שטאַרק געוואָרן כאחד האדם, זינט דעמאלט איז דער נאָמען פונעם יונגען גאַווע רב אַרויס אלס "גוטער איד" און מען האָט שוין דעמאָלט, נאך בחיים חיותו פון זיין פאָטער זצ"ל, אַ יונגערמאַן אין די צוואָנציגע יאָרן! אָנגעהויבן מוטשען און דערקוטשען נאָך ברכות וישועות.

געהאָלפן געוואָרן מיט אַ בן זכר

דער באַקאַנטער גאון וצדיק פון אונזער דור, דער ראַדימישלער רב פון לאָנדאָן הגה"צ רבי אלחנן האלפּרין זצ"ל, וועלכער האָט איידער די קריג געוואוינט אין קאַשוי, האָט דערציילט, אַז אין קאַשוי איז געווען אַ אידישע פּאָרפאָלק וואָס האָט זיך נישט געפירט אַזוי ערליך. דאָס פּאָרפאָלק האָט לאַנגע יאָרן נישט געהאַט קיין קינדער, זענען זיי געפאָרן קיין ליסקא צום שערי הישר זיך מזכיר זיין. האָט דער ליסקער רבי זיי מבטיח געווען אַז אויב זיי נעמען זיך אונטער צו פירן ערליך וועלן זיי געהאָלפן ווערן מיט אַ בן זכר.

וכך הוה, נישט אויף לאַנג זענען זיי געהאָלפן געוואָרן מיט אַ אינגעלע און דער לאָנדאָן-ראַדימישלער רב זצ"ל האָט געדענקן ווי דער שערי הישר איז געקומען קיין קאַשוי אויף סנדקאות, וואָס איז געווען דאָס  איינציגסטע מאָל ווען רבי אלחנן זצ"ל האָט אים זוכה געווען צו זען 

איינקויפן וויין-פעסער און נישט פאַרקויפן

אמאל פאַר פּסח איז אַריינגעקומען צום שערי הישר אַ איד און געוואָלט אַריינגיין  צום רבי'ן. זאָגט אים דער גבאי אז דער רבי לערנט יעצט פאר דעם שיעור פאר די בחורים אין ישיבה, נאָכדעם וועט ער קענען אריינגיין.

דער איד האט געווארט, נאכ'ן שיעור איז ער אריין און זיך אויסגעגאָסן דאָס האַרץ אז ער האָט אַ געשעפט פון סחורה (קליידונג מאַטעריאַל) אבער לעצטנס ברענגט דאָס געשעפט נישט קיין פּרנסה און ער וויל פאַרשפּאַרן דאָס געשעפט.

זאָגט אים דער שערי הישר, אויפגעבן דאָס געשעפט זאָלסטו נישט, ווייל ווילאַנג דאָס געשעפט איז אָפן קענסטו גרינגער באַקומען קרעדיט. "איך הייס דיר, מיט דעם קרעדיט זאָלסט מער נישט איינקויפן נאָר ענדערש איינקויפן וויין-פעסער.

עס איז דעם איד געווען אַ וואונדער, ווייל ער איז בכלל נישט געווען אין די ליניע פון וויין-פעסער. אבער אז דער רבי הייסט איז ער אהיימגעפאָרן און זיך גענומען באָרגן געלט. און ווי דער רבי האָט געזאָגט, זייענדיג אַ געשעפט אייגענטומער האָבן מענטשן אים געטרויעט און געבאָרגט. מיט'ן געלט איז ער געפאָרן אין מאַרק.

ווי נאָר ער קומט אָן אין מאַרק לויפט אים נאָך אַ גוי און טראָגט אים אָן צו קויפן אַ גרויסע צאָל וויין-פעסער. עס האָט אויסגעזען ווי דער גוי איז אַזוי פאַרצווייפלט צו פאַרקויפן די פעסער, וווייל ער האָט דאָס פאַרקויפט פאַר חצי בחנם ממש.

דער איד ברענגט אַהיים די פעסער און וואַרט אַ חודש צוויי, אבער קיינער קויפט דאָס נישט און דאָ דרוקן די בעלי חובות. קומט ער ווידער צום ליסקער רבין און באַקלאָגט זיך אַז קיינער וויל נישט קויפן די פעסער. זאָגט אים דער רבי: פאַרקויפן? איבערהויפּט נישט. דו האַלט נאָר די פעסער ביז'ן קומענדיגן וויין-לעזן סעזאָן און דאַן וועט די ישועה קומען כהרף עין.

ארויסגעשטעלט האט זיך אז ביים קומענדיגן סעזאן פון טרויבן שניידן אז יענעם יאר איז געוואַקסן אַ ריזיגער קוואנטום טרויבן, פיל מער ווי אין א געווענליך יאר. די וויין מאכער האבן פשוט נישט געטראפן גענוג פעסער פאר'ן וויין און דער איד האט פארקויפט אלע זיינע פעסטער פאר'ן דאפּלטן פּרייז, און פון היינט אויף מארגן איז ער געווארן א גרויסער עושר.

געטראָפן דעם קערפּער פונעם גוי אין טייך

זיין נאמען אלס בעל מופת איז געווען צעשפּרייט סיי צווישן אידן און סיי צווישן, להבדיל, גוים. עס האט אמאל פאסירט אז א גוי איז דערטראנקען געווארן אינעם טייך נעבן ליסקא. איז די משפּחה געקומען צום שערי הישר און געבעטן זיין ברכה מען זאל טרעפן דעם קערפּער פונעם גוי, מען זאל אים כאטש קענען באערדיגן.

דער שערי הישר האט באפוילן מען זאל נעמען א "מילטער" (אַ "פאָנעל") און דאָס לאָזן שווימען אויפ'ן וואַסער און דאָרט וואו ס'וועט זיך אָפּשטעלן זאָל מען זוכן דעם קערפּער. 

אַזוי איז טאַקע געווען, מען האָט דאָרט געטראָפן דעם קערפּער און די גאַנצע שטאָט האָט געראַשט פון דעם מופת פונעם אידישן "ראבינער"

פאָראויס געזען דעם חורבן נורא

דער שערי הישר איז געווען פון די צדיקים וועלכע האָבן פאָראויס דערשפּירט דער גרויסער אומגליק וואָס קומט אויף כלל ישראל.

זיינ'ס אַ חסיד, הרה"ח ר' וואלף צייזלער ז"ל האָט דערציילט אַז ער האָט אַמאָל באַגלייט זיין רבי'ן דער שערי הישר אויף אַ נסיעה צו די גרויסע שטאָט בערלין, אין דייטשלאַנד, וואו אַהין ער איז געפאָרן צו היילן זיין רביצין ע"ה וועלכע איז נישט געווען געזונט

זייענדיג דאָרט האָט מען אים מכבד געווען מיט אַ דרשה שבת נאָכמיטאָג, אין איינע פון די הויפּט שוהלן, זייענדיג באַרימט אַלס בעל דרשן מפואר, מיט מיט זיין גרויסן כח פון זאָגן דרשות.

ער האָט טאַקע געהאַלטן אַ דרשה נפלאה, בפּלפּול ואגדה וואָס האָט יעדן באַגייסטערט. אינמיטן די דרשה האָט דער שערי הישר זיך גענומען שרייען אַז ער מוז זאָגן וואָס ער שפּירט "איך שפּיר אַז פון די שטאָט גייט אַרויס אַ כח הטומאה וואָס איז נישט גוט פאַר אידן

דאָס אַלעס איז געווען אין זעלבן יאָר ווען דער צר הצורר היטלער ימ"ש איז געקומען צו די מאַכט און קיינער האָט זיך נאָכנישט פאָרגעשטעלט אַז פון בערלין גייט אַרויסגיין אזא גזירה נוראה גזירה להשמיד ולהרוג ולאבד את כל היהודים ר"ל.

מרעיש עולמות לטובת כלל ישראל

גלייך נאכ'ן אויסברוך פון די צווייטע וועלט קריג, אלול תרצ״ט, ווען דאס דייטשע מיליטער האבן אריינגעדרונגען אין פוילן און אנגעהויבן חרוב מאכן אידישע קהלות, איז דער שערי הישר זצ״ל געווארן אזוי בצער אזש זיין פנים איז פארשווארצט געווארן. 

אנדערש ווי פילע אונגארישע אידן וועלכע האבן נישט געגלויבט וואס גייט פאָר אין שכנות'דיגן פּוילן האָט רבי הערשעלע ליסקער השני מרגיש געווען די גרויסע סכנה אין וועלכע כלל ישראל געפינט זיך; ער האט נישט אויפגעהערט וויינען אויפ'ן גרויסן אומגליק וואס האט באטראפן דעם פּוילישן אידענטום און מתפּלל זיין פאַר'ן וואוילזיין פון אידישע קינדער. 

זינט יענעם חודש אלול איז דער שערי הישר מער נישט געשלאפן אין קיין בעט, ביז זיין לעצטן טאָג. נכדו כ"ק אדמו"ר מהינבוב שליט"א דערציילט אלץ וואס ער האט געהערט פון זיין פאָטער, כ"ק אדמו"ר רבי יוזפא זצ"ל, וועלכער האָט דערציילט אַז גאַנץ ביים אָנהויב פון די קריג האָט ער איינמאל געזען ווי זיין פאָטער איז איין קאַלטע ווינטער נאַכט אויפגעשטאַנען קורץ נאָכדעם וואָס ער איז זיך געגאַנגען לייגן שלאָפן. ער האָט אָנגעהאַט זיין לייכטע שלאָף מלבוש און זיך געשטעלט ביי די טיר ביי די מזוזה און געזאָגט ווי פאָלגנד:

"רבונו של עולם, וויאַזוי קען איך שלאָפן אין אַ וואַרעמע בעט אַז אין פּוילן רודפ'ט מען אידן? ווי קענסטו לאָזן די וועלט אַזוי אָנגיין? מיר אידן ליידן אַלע ערליי יסורים, זיי זיך מרחם אויף כלל ישראל

אַזוי איז ער געשטאַנען ביי די מזוזה און אויסגעגאָסן זיין האַרץ צו השי"ת אַ לאַנגע צייט.

ביי די טישן וואס ער האט געפירט אין די ביטערע צייטן פון די צווייטע וועלט קריג, איבערהויפט ביי שלש סעודות, פלעגט ער פארגיסן טייכן טרערן אויף די ביטערע צרות. ער האט איינגעריסן מ'זאָל מעורר רחמים זיין פאַר פּוילישע אידן וואָס ווערן געפירט ווי שאָף צו די שחיטה און אין די זעלבע צייט גערופן עולם אז אויך אונגארישע אידן טאָרן נישט זיצן מיט פארלייגטע הענט, מען מוז זוכן וועגן פון הצלה, צו אנטלויפן צו א פאַרזיכערט ארט.

ער אליין האט אבער נישט געוואלט הערן פון אנטלויפן, טראץ ער האט געהאט די מעגליכקייט דערצו, ווייל ער האט נישט געוואלט פארלאזן זיין עדה הקדושה.

דעם לעצטן יתגדל

אין יאָר תש"ד ווען די שווארצע וואלקנס האָבן זיך באַוויזן העכער אונגארן, אבער אונגארישע אידן זענען נאך אלץ געבליבן פּאַסיוו, מיט אַ זעלבסט-איינרעדעניש אז צו זיי וועט גאָרנישט פּאַסירן, האָט דער שערי הישר איינמאל אין א שלש סעודות תורה (אדער אין א דרשה) געזאָגט מוראדיגע ווערטער

 די אלע צרות זענען דאך נסיונות. דער אויבערשטער וויל אידן זאָלן תשובה טון. מ'וועקט פון הימל, אבער ליידער ליידער, אידן וועקן זיך נישט אויף פון שלאף.

״דאס דערמאנט מיך  די מעשה פון אַ איד ר' זלמן ביי אונז אין גאַווע, דאָס שטעטל וואו איך בין געווען רב איידער ליסקא. 

"אין שטעטל גאווע האָבן אלע אידן געוואוינט אויף איין לאנגע גאס. יעדעס יאָר אין די נאַכט פון א' סליחות ווען דער שמש פלעגט אַרומגיין קלאַפּן אויף די טירן און פענסטער אויפוועקן צו סליחות, האָט ער אָנגעהויבן פון אויבערשטן מאַרק, און אזוי געגאנגען אַראָפּ די גאַס ביז ער איז אָנגעקומען אין שול, וואָס האט זיך געפונען ביים עק פון שטעטל, ביים אונטערשטן מאַרק.

״דער שמש פלעגט עטליכע מאָל קלאַפּן מיט זיין דיקן שטעקן אויפ'ן טיר פון יעדן אידישן הויז, צוויי-דריי מאל האָט ער אַ שריי געגעבן ״אידן שטייט אויף צו סליחות״ און געגאַנגען צום נעקסטן הויז. נאָכ'ן ענדיגן די גאַנצע גאַס איז ער אָנגעקומען אין שול וואו ער האָט געקלאפט מיט זיין שטעקן אויפ'ן טיש פונעם פּאָליש דריי מאָל אלס סימן אז ער האט שוין אויפגעוועקט אלע בעלי בתים אין גאווע. גלייך ווי מען האָט געהערט אין שוהל דעם סימן האָט מען אין שוהל אָנגעהויבן זאָגן סליחות. 

״האט איינמאָל פּאַסירט אַז דער שמש האט אויפגעוועקט דעם עולם א' סליחות ווי זיין שטייגער, אבער ר' זלמן וועלכער האט געוואוינט נעבן די שול איז ווייטער געשלאפן. ער איז געשלאָפן זייער טיף און נישט דערהערט דאָס קלאַפּעריי פונעם שמש, ווי אויך נישט זיין באַסאָווע שטימע וואָס האָט געשריגן "שטייט אויף צו סליחות". זיין פרוי האט אבער יאָ געהערט די קולות פונדערווייטנס, האָט זי געשריגן צו איר מאַן "זלמן זלמן, שטיי שנעל אויף. מ'וועקט שוין צו סליחות״. 

"אבער זלמן איז געשלאָפן צו באַקוועם און ס'האָט אים אינגאנצן נישט געגלוסט אויפצושטיין. האט ער אַ פרעג געטון זיין ווייב, 'זאָג מיר נאָר וואו דער שמש האַלט, ביי וועלכן הויז קלאַפּט ער יעצט?' זיין פרוי ענטפערט אים, "ביי ר' דוד". ענטפערט רי זלמן, "נו מילא, כ'האב נאך צייט אויפצושטיין און גלייך דרייט ער זיך איבער אויף זיין בעט אויף די צווייטע זייט, קלערנדיג ביי זיך: 'מען קלאַפּט טאַקע, אָבער ס'איז נאָך ווייט'.

"דאַן הערט ר' זלמן ווי זיין פרוי שרייט ווייטער, 'שטיי אויף שנעל, מ'קלאַפּט שוין זייער נאָנט'. אבער ר' זלמן איילט זיך ווייטער נישט אויפצושטיין; עס איז נאך דא צייט. אינצווישן דערנענטערט זיך שוין דער שמש צום נעקסטן הויז און זיין פרוי מאַכט אַ גרויסן רעש, 'זלמן שטיי אויף. מיקאלפט שוין ביי שכן'. אבער ר' זלמן איז איז נישט פון די פּחדנים. ער דרייט זיך ווידער אויף די אַנדערע זייט און זינקט איין אין אַ גאָר טיפן שלאָף, אַזוי טיף אַז ער הערט ניטאַמאָל ווי מ'קלאַפּט שוין אויף זיין אייגענעם טיר, און די געוויינען און געשרייען פון זיין פרוי 'זלמן מ'קלאַפּט שוין ביי אונז. עס איז מורא'דיג שפּעט'. ער שלאָפט זיך ווייטער רואיג מיט זיסע חלומות.

"זיין פרוי, זעענדיג אַז עס גייט נישט, האָט זי אַראָפּגעשלעפּט די דאָכענע פון אים און שאָקלט אויף דאָס בעט מיט קולי קולות, 'זלמן זלמן, שטיי אויף צו סליחות. דער שמש איז שוין דורכגעגאַנגען די גאַנצע גאַס; ער איז שוין אין שוהל'. דעמאלט וועקט זיך ר' זלמן ענדליך אויף, ער שפּרינגט אַרויס פון בעט טוט זיך שנעל אָן און לויפט אין שול – אבער ער האָט שוין פאַרשפּעטיגט די צייט, ער איז שוין אָנגעקומען צום לעצטן יתגדל".

דאָ האָט דער ליסקער רבי בעל שערי הישר אויפגעהויבן זיין שטימע מיט אַ געשריי: 

"מ'האָט געקלאַפּט אין דייטשלאַנד, און מיר זענען געבליבן שלאָפן. מ'האָ‎ט געקלאַפּט אין עסטרייך, נישט ווייט פון אונז, און מיר האָבן זיך איבערגעדרייט אויף די צווייטע זייט. מ'האָט געקלאַפּט אין פּוילן, מ'האָט געקלאַפּט ביי אונזער שכן סלאָוואָקיי אבער מיר האבן ממשיך געווען צו שלאפן רואיג. איצט שטייט שוין דער שטן המשחית אונטער אונזער טיר. מ'קלאַפּט שוין ביי אונז! אבער מ'וועקט זיך נאך אלץ נישט אויף. מ'שלאפט ווייטער א טיפן שלאף. איך האָב מורא, מיין הארץ איז פול מיט שרעק, אז דורכ'ן שלאפן וועלן מיר פארשפעטיגן, און מיר וועלן אנקומען שוין צום לעצטן יתגדל

וכך הוה. נישט לאַנג דערויף האָט זיך פאַרשפּרייט די שמועה ווי אַ דונער אינמיטן העלן טאג אז די נאציס וואס האבן איינגענומען אונגארן. 

דאָס שטעטעלע ליסקא ווערט פאַר'יתומ'ט

אנקומענדיג קיין ליסקא האבן די נאציס גלייך צוזאמגענומען די אידישע איינוואוינער און יעדן אריבערגעפירט צום געטאָ אין אוהעל, וואו מען האָט צוזאַמגעברענגט אידן פון די גאַנצע אומגעגנט. דער תלמיד פונעם שערי הישר, ר' שמואל גאלדשטיין ז"ל שילדערט אין זיין ספר הזכרונות פון ליסקא וויאזוי עס האט אויסגעקוקט יענער טרויעריגער מאמענט ווען מען האט אריינגעפירט ליסקא אידן אין געטא, ווי פאלגנד:

"מיט אַ צעבראָכן האַרץ און ביטערע טרערן אין די אויגן, קוק איך און זע, בדמיוני, דעם טויט-מאַרש פון דער ליסקער קהלה. איך זע פונדערווייטנס ווי מ'פירט מיין הייליגן רבי'ן, דעם שערי הישר, מיט זיין קהלה און ישיבה אינאיינעם. און דער צדיק, דער רעיא מהימנא, גייט פאָרנט פון די שעפעלעך, זיינע צאן קדשים, ווי אַן עמוד האש, אַ ברענעדיגער מלאך, געברענט פאר אידישקייט, געברענט אין יונגענט, געברענט אוויף דער עלטער, געברענט מיט התלהבות און היץ, געברענט און געברענט ביז אין טויט אַריין געברענט

"ער גייט באַגלייט פון דער גאַנצער קהלה, קליין און גרויס, מיט מסירת נפש צום אכזריות'דיגן טויט, וויינענדיג און טאנצענדיג מיט דער ישיבה צוזאַמען, ווי אומשולדיגע קרבנות, עולות תמימות אין די אוישוויצער קאַלעך-אויווענעס אַריין... אין דעם דאָזיגן געדיכטן שוואַרן רויך איז אַרויף מיין רבינ'ס נשמה אויך. יתגדל ויתקדש שמי' רבא.

"מיר האָבן נישט געקענט מלוה זיין, באַגלייטן זיין הייליגן גוף צו דעם ליסקער בית הקברות, ווייל וואו ער איז אומגעבראַכט געוואָרן איז גאָר קיין בית הקברות געווען. קיינער איז דאָרט נישט געקומען צו קבר ישראל, נאָר געוואָרן אַש, צעזייעטע און צעשפרייטע דורך ווינטן צווישן ערד און הימל.

"פאַר'יתומ'ט איז דער ליסקער הויז, קיין שטיין, אפילו אַלץ סימבאָל, אַלץ ציון, האָט מען אויך נישט געשטעלט פאַר'ן רבי'ן. ער ליגט נישט אין אוהל מיט זיין הייליגן טאַטן און זיידן. דער אוהל אַליין וויינט און קלאָגט, געבליבן פאַרלאָזט, פאַרוואַקסן מיט גראָז, אַלעס פּוסט, אָן פענסטער און גלאָז, קיין קינדער דאָרט, קיין קהל, קיין שמש, קיין היטער, - אַלעס, אַלעס צעלאָפן פון דער בלוטיגער ערד. עס איז אפילו נישטאָ וואו אהין צו שטעלן א מצבה פאַר מיין רבי'ן." 

דאָס גלעזעלע הבדלה וויין אויפ'ן באַן קיין אוישוויץ

זייענדיג אין געטאָ האָט דער שערי הישר ווייטער געפירט זיין עבודת הקודש ווי ווייט מעגליך. ער האט געפּראַוועט שלש סעודות און געזאָגט תורה בהתעוררות גדול. איינמאָל האָט ער נאָכגעזאָגט פון הייליגן חוזה פון לובלין זי"ע אַז פאַר משיח צדקינו וועט קומען וועט זיין אַ תקופה וואָס נישט נאָר וועלן נישט זיין קיין תשובות אויף די שאלות, נאָר מען וועט אפילו נישט וויסן וויאַזוי צו פרעגן שאלות".

דער שערי הישר האָט אין געטאָ ווידער געהאַט אַ געלעגנהייט זיך צו ראַטעווען, ווייל מען האָט געשיקט אַן אונגאַרישן אָפיציר מיט גלחישע קליידער אים אַרויסצונעמען פון געטאָ. ער האָט אבער נישט געוואָלט גיין, נישט וועלענדיג איבערלאָזן זיין משפּחה און זיין קהלה. 

סוף חודש אייר ווען ס'איז אָנגעקומען דער ביטערער טאָג און מען האָט דעפּאָרטירט דעם שערי הישר, צוזאַמען מיט כמעט זיין גאַנצע משפּחה, קינדער און אייניקלעך, קיין אוישוויץ, איז דער שערי הישר נישט אַרויף אויפ'ן וואַגאָן איידער ער האָט זיך געגרייט מיט אַ הכנה דרבה קדושה ונוראה. בעת אַנדערע האָבן פּרובירט אַרויפצושמוגלען אויפ'ן באַן פאַרשידענע לעבנס-וויכטיגע חפצים, האָט דער שערי הישר מיטגענומען אויפ'ן וועג בלויז צוויי זאַכן: 1) תכריכים און 2) אַ פלעשל וויין פאַר קידוש והבדלה. 

דער באן איז אנגעקומען אין אוישוויץ שבת צופרי און דער ליסקער רבי זצ"ל האָט נאָך געמאַכט קידוש אויפ'ן וויין, אבער מען האָט קיינעם נישט אַרויסגעלאָזט פון באַן ביז נאָכמיטאָג (ווייל פילע באַנען זענען אָנגעקומען פריער יענעם טאָג). אינמיטן טאָג זענען די קליינע קינדער אויפ'ן באַן געוואָרן זייער דורשטיג, האָט דער ליסקער רבי אַרויסגענומען דאָס פלעשל וויין פון טאַש און זיי געגעבן צו טרונקען, זאָגענדיג "מען וועט דאָס שוין סייווי מער נישט דאַרפן". וכך הוה, ווען מען איז אַרויסגעקומען פון באַן האָט מען זיי גלייך גענומען צו די גאז קאמערן. 

גלייך ביים אויסשטייגן האָט דער ליסקער רבי זיך גלייך זיך גענומען גרייטן צום גיין על קידוש השם בדחילו ורחימו. ער איז געשטאַנען פעלזן פעסט מיט הייליגע מחשבות און מחזק געווען די אַרומיגע אידן מען זאָל זיך נישט מייאש זיין ח"ו ביז די לעצטע רגע. שטייענדיג אין די רייע אַריינצוגיין צו די גאַז קאַמערן האָט ער זיך אָנגערופן הויך צו די אַרומיגע "אין די לעצטע רגעים פון אַ מענטש קלוגט זיך דער יצר הרע אים איבערצורעדן מען זאָל זיך חלילה אָפּרייסן פון הקב"ה. דעריבער דאַרף זיך יעדער יעצט שטאַרקן צו בלייבן ביי די ריינע אמונה ביז צום לעצטן אָטעם.

אינעם טאָג "זך" אייר, תש"ד האָט דער ליסקער רבי אויסגעהויכט זיין נשמה "זך וטהור" אין אוישוויץ, אצוזאַמען מיט זיינע דריי הייליגע קינדער, ר' שמעון, ר' חיים און ר' אברהם זצ"ל און זייערע משפּחות הי"ד. מיט רחמנות פון השי״ת זענען עטליכע פון זיינע קינדער און אייניקלעך ניצל געווארן, צווישן זיי זיין זון כ״ק הגה״צ רבי יוזפא פריעדלענדער זצוק״ל וועלכער האט ממשיך געווען מיט אדמורו״ת ליסקא, ביז זיין הסתלקות אין עלטער פון 53 יאר ביום כ״ח שבט תשל״א. זיין חשוב'ע זין כ״ק אדמו״ר הגה״צ רבי צבי הירש פריעדלאנדער שליט״א דער ליסקער רבי, וועלכער הייסט נאכ'ן זיידן דער ליסקער רבי'ן בעל שערי הישר מליסקא זי"ע הי"ד, איז ממשיך במסורת אבותיו הקדושים.

ולסיים מעין הפּתיחה, צום ציון פונעם שערי הישר קען מען טאַקע ליידער נישט פאָרן, "ולא ידע איש את קבורתו עד היום הזה". אבער דער געפיל איז אַז ביים ציון הקדוש און ליסקא, דאָס אָרט וואו דער שערי הישר זי"ע האָט "גערוקט ווענט" צו מאַכן פּלאַץ פאַר זיין טאַטן דעם טל חיים זי"ע, אז איצט ווען דער מקום קדוש איז אַריבער געגאַנגען אונטער קהלה קדושה ליסקא וועט זיין "מה כאן עומד ומתפּלל אף שם עומד ומתפּלל"; ער וועט זיכער אויך אויבן אין הימל "רוקן ווענט" צו פּועל'ן ישועות ורפואות פאר אידישע קינדער און די גאולה שלימה בקרוב.